AB’de ambalaj atıkları verileri ve geri dönüşüm oranlarına ilişkin İKV Bilgi Notu yayımlandı.

AB’DE AMBALAJ ATIKLARI VERİLERİ VE GERİ DÖNÜŞÜM ORANLARI

Safa Mert Selvi, İKV Stajyeri

AB İstatistik Ofisi Eurostat verilerine göre 2023 yılında AB genelinde toplam 79,7 milyon ton ambalaj atığı üretildi ve bu kişi başına 177,8 kilo atığa karşılık geldi.^[1] Bir önceki yıla göre 8,7 kilogramlık azalma gözlense de, 2013 yılına kıyasla 21,2 kilogramlık artış dikkat çekiyor.

Avrupa genelinde kişi başına ortalama 35,3 kilogram plastik ambalaj atığı üretildi, ancak bunun 14,8 kilogramı geri dönüştürülebildi.^[2]. Plastik atık miktarı 2022’ye göre 1 kilo azaldı. Geri dönüştürülen miktar ise 0,1 kilo arttı. 2013–2023 döneminde kişi başına düşen plastik ambalaj atığı 6,4 kilogram artarken, geri dönüştürülen miktar 3,8 kilogram arttı. 2023 itibarıyla plastik ambalaj atıklarının geri dönüşüm oranı %42,1 seviyesine ulaştı. Bu oran 2013’teki %38,2 düzeyine kıyasla belirgin bir ilerlemeyi gösteriyor.

2023 yılında AB genelinde ambalaj atıkları içinde en büyük payı kâğıt ve karton aldı. Bu malzeme grubu, toplam 79,7 milyon tonluk ambalaj atığının 32,3 milyon tonunu (%40,4) oluşturdu. Plastik ambalaj atıkları ise 15,8 milyon ton (%19,8) düzeyinde oldu. Bunu cam (15,0 milyon ton; %18,8), ahşap (12,6 milyon ton; %15,8), metal (3,9 milyon ton; %4,9) ve diğer malzemeler (0,2 milyon ton; %0,2) izledi.

Grafik 1: Malzeme Türüne Göre Ambalaj Atığı Miktarı (2023, milyon ton)

Kaynak: Eurostat

Üye Devletlerin çoğunda benzer bir dağılım gözlemlendi. 27 AB ülkesinin 26’sında kâğıt ve karton, toplam ambalaj atığının en büyük bölümünü oluşturdu. 14 ülkede bu oran %40’ın üzerinde oldu. Bulgaristan (2022 verisi) bu dağılıma istisna teşkil etti. Burada plastik ambalaj atıkları (%28,4) kâğıt ve kartondan (%25,5) biraz daha yüksek paya sahip. Romanya (%29,4; 2022 verisi) ve Bulgaristan, kâğıt ve kartonun toplam ambalaj atıkları içindeki payının %30’un altında kaldığı iki üye ülke oldu.

Plastik ambalaj atıklarının toplam ambalaj atıkları içindeki payı, ülkelere göre %16,0 (Lüksemburg) ile %29,8 (İrlanda) arasında değişti. Cam ambalaj atıkları ise %9,2 (Finlandiya) ile %26,8 (Hırvatistan) aralığında yer aldı. Ahşap ambalaj atıkları, 2023 yılında Finlandiya (%27,8), Romanya (%26,8; 2022 verisi) ve Letonya (%25,5) için ikinci en büyük kategori oldu. Metal ambalaj atıkları tüm ülkelerde %10’un altında seyretti. En düşük oran Lüksemburg (%3,4), en yüksek oran ise Yunanistan (%9,2) olarak kaydedildi.

Grafik 2: Ülke Bazında Malzeme Türüne Göre Ambalaj Atığı Miktarı, (2023, ton)

Kaynak: Eurostat

Kişi başına düşen ambalaj atığı miktarı 2023’te 177,8 kilogram oldu. Bu değer, bir önceki yıla göre %4,7 azalma, 2013’e göre ise belirgin bir artışı temsil ediyor. 2021 yılında kişi başına 190,1 kilogram ile 10 yıllık dönemin zirvesine ulaşıldı. 2014–2021 arasında ambalaj atığı miktarı her yıl artış gösterdi. Yalnızca 2018’de %0,4 oranında küçük bir düşüş yaşandı.

Geri dönüştürülen ambalaj atığı miktarı 2023’te 120 kilo/kişi düzeyinde gerçekleşti. Bu, 2022 yılına kıyasla %1,5 azalışa karşılık geliyor. En yüksek geri dönüşüm düzeyine 2021 (121,7 kg) ve 2022 (121,8 kg) yıllarında ulaşıldı. 2014–2021 dönemi boyunca geri dönüşüm miktarı genel olarak artış eğiliminde oldu. Yalnızca 2018 (–%3,1) ve 2020 (–%1,0) yıllarında düşüş görüldü.

Grafik 3: Avrupa Birliği’nde Üretilen ve Geri Dönüştürülen Ambalaj Atıkları (2014 – 2023, kişi başı kg)

Kaynak: Eurostat

Üye ülkeler arasında kişi başına ambalaj atığı üretimi açısından önemli farklılıklar gözlemlendi. İrlanda (223,1 kg/kişi), İtalya (219,5 kg), Almanya (215,2 kg) ve Lüksemburg (204,5 kg) en yüksek değerlere sahip ülkeler olurken, Bulgaristan (80,9 kg; 2022 verisi), Hırvatistan (81,4 kg) ve GKRY (98,6 kg; 2022 verisi) en düşük değerlere sahip ülkeler arasında yer aldı. Geri dönüşüm miktarlarında ise İtalya (162,2 kg/kişi), Almanya (149,3 kg) ve Lüksemburg (132,4 kg) öne çıktı. En düşük geri dönüşüm miktarları Hırvatistan (42,3 kg; 2022 verisi), Bulgaristan (47,2 kg; 2022 verisi) ve Romanya (48,5 kg; 2022 verisi) olarak kaydedildi.

AB’nin Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Yönergesi (94/62/EC)^[3] uyarınca, 2030 yılına kadar tüm ambalaj atıklarının en az %70’inin geri dönüştürülmesi hedefleniyor. Malzeme türlerine göre belirlenen asgari geri dönüşüm hedefleri; kâğıt ve karton için %85, cam için %75, plastik için %55, demirli metaller için %80, alüminyum için %60 ve ahşap için %30 olarak belirlenmişti.

2023 yılı itibarıyla AB genelinde toplam ambalaj atıklarının geri dönüşüm oranı %67,5 seviyesine ulaştı. Bu oran, Birliğin 2030 hedefi olan %70 düzeyine oldukça yakın. Belçika (%79,7), Hollanda (%75,8), İtalya (%75,6), Çekya (%74,8), Slovenya (%73,6), Slovakya (%71,9) ve İspanya (%70,5) 2030 hedefini hâlihazırda karşılayan Üye Devletler.

Birliğin genel ortalamasına yakın performans gösteren diğer ülkeler arasında GKRY (2022 verisi), Almanya, Fransa, Estonya ve İsveç yer alıyor. Bu ülkelerdeki geri dönüşüm oranları %68,5–%69,5 aralığında seyrediyor. Buna karşın, toplam ambalaj atığı geri dönüşüm oranı %50’nin altında kalan ülkeler Romanya (%37,3; 2022 verisi), Macaristan (%42,8), Malta (%44,4) ve Yunanistan (%48,0) oldu.

Plastik ambalaj atıkları için 2030 hedefi %55 geri dönüşüm oranı. 2023 yılında yalnızca Belçika (%59,5) ve Letonya (%59,2) bu hedefi şimdiden aştı. Slovakya (%54,1), Çekya (%52,4), Almanya (%52,2) ve Slovenya (%51,5) hedefe oldukça yakın oranlara ulaştı. Bununla birlikte, Macaristan (%23,0), Fransa (%25,7), Avusturya (%26,9) ve Danimarka (%27,8) en düşük plastik geri dönüşüm oranlarına sahip ülkeler. Hırvatistan, İsveç, Finlandiya ve İrlanda’da da plastik geri dönüşüm oranları %30’un altında kaldı.

2023 yılı verileri, AB’nin ambalaj atıklarının yönetiminde genel olarak ilerleme kaydettiğini, ancak özellikle plastik geri dönüşüm oranlarında hedeflerin henüz tam olarak yakalanamadığını gösteriyor. Toplam ambalaj atıklarının geri dönüşüm oranı %67,5 ile 2030 hedefi olan %70’e ciddi ölçüde yaklaştı. Ambalaj atıklarının azaltılması ve geri dönüşüm oranlarının artırılması yönündeki ilerleme, AB’nin döngüsel ekonomi hedefleri açısından olumlu bir eğilim. Ancak, Üye Devletler arasında veri uyumu, toplama altyapısı ve plastik atık geri kazanımı konularında farklılıklar devam ediyor. Bu çerçevede, ambalaj atıklarının kaynağında azaltılması, geri dönüşüm kapasitesinin güçlendirilmesi ve uygulamaların daha bütüncül biçimde uyumlaştırılması, 2030 hedeflerine ulaşılmasında belirleyici rol oynayacak.

Türkiye’de Ambalaj Atıkları ve Geri Dönüşüm Verileri

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının 2021 Yılı Ambalaj Bülteni’ne göre, toplam 9,7 milyon ton ambalaj üretilmiş olup, bunun 4,05 milyon tonu Ambalaj Atıklarının Kontrolü (AAK) Yönetmeliği[4] kapsamındaki B-1 (Bertarafı AAK Yönetmeliği çerçevesinde gerçekleştirilen ambalajlar) kategorisinde piyasaya sürülmüştür.[5] Malzeme türleri itibarıyla dağılım incelendiğinde, kâğıt-karton ambalajlar (3,56 milyon ton) en yüksek payı oluştururken, bunu plastik (2,79 milyon ton) ve cam (1,94 milyon ton) ambalajlar izlemiştir. Metal (0,54 milyon ton), ahşap (0,73 milyon ton) ve kompozit ambalajlar (0,17 milyon ton) ise toplamın daha küçük bir kısmını meydana getirmiştir. B-1 kapsamındaki ambalajların cinslere göre dağılımı, Türkiye’de geri dönüştürülme potansiyelinin özellikle kâğıt, karton ve cam ambalajlarda yüksek olduğunu göstermektedir.

Grafik 4: Türkiye’de Piyasaya Sürülen Ambalajların Cinslerine Göre Oranları (2021)

Kaynak: 2021 Yılı Ambalaj Bülteni, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı,2023

Ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanması ve geri kazanım süreçlerinin koordinasyonu, yerel yönetimlerin hazırladığı ambalaj atıkları yönetim planları aracılığıyla yürütülmektedir. Bu planlar, Sıfır Atık Yönetmeliği ile uyumlu hale getirilmiş olup, 2021 yılında yürürlüğe giren yeni düzenlemeler doğrultusunda ambalaj atıkları artık il düzeyinde Sıfır Atık Yönetim Sistemi Planları çerçevesinde toplanmaktadır. 2008 yılından itibaren bu doğrultuda Bakanlığa plan sunan belediye sayısında artış gözlemlenmiş; sistematik toplama, ayrıştırma ve geri dönüşüm uygulamalarının ülke genelinde yaygınlaştığı görülmüştür.

Grafik 5: Ambalaj Atığı Yönetim Planı Uygun Hazırlanan Belediye Sayıları (2008 – 2020)

Kaynak: 2020 Yılı Ambalaj Bülteni, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 2023